MAKALE / Prof. Dr. Hüner Şencan

Psikoteknik veya psikometri: Psikoloji biliminin verilerinin matematik ve istatistiğe uyarlanmış biçimiyle ortaya çıkmış olan bir bilim disiplinidir. Psikometri; psikoloji, sosyal psikoloji, işletmecilik, eğitim bilimleri, antropoloji ve siyaset bilimine de uygulanabilen bir yaklaşımdır. Biz bu dersimizde işletmelerdeki uygulanış biçimini inceleyeceğiz.

Psikoteknik kavramı dilimize Fransızcadan, Psikometri kavramı ise İngilizceden geçmiştir. Her iki kavram da Türkçemizde kullanılabilmektedir ve anlamları da aynıdır.
Psikometri esas olarak ölçüm konusu üzerinde durur. İnsanlara ait beşeri ve sosyal özellikleri inceler. Ölçme, insanlara ait herhangi bir özelliğin sayılara veya simgelere dönüştürülerek yorumlanması işlemidir. Psikometride sayısallaştırma, matematik ve istatistik analizler ön plandadır. İstatistiki teknikler ve temel matematiksel işlemler bilinmeden psikometri kavranamaz.

Kapsamı:
Bireysel açıdan psikometri bireysel tüm süreçlerle ilgilidir. Psikometrinin ilgi alanını dar ve geniş çerçevede inceleyebiliriz. Dar çerçevede psikometri bireylerin bilgi, yetenek, beceri ve kişilik özelliklerinin ölçümüyle ilgilidir. Geniş çerçevede baktığımızda ise insanla ilgili her tür ölçüm ve değerlendirme psikometrinin ilgi alanı içinde değerlendirilir. Geniş çerçevede; algılama, öğrenme, beceri, yetenek, zeka ve ilgiler psikometrinin konusu içinde ele alınır. Yine, sosyoloji bilim disiplini açısından grupların davranışı, grupların eğitimi, grupların topluca sergiledikleri tavırlar ve grupların motivasyonu psikometrinin ilgi alanı içinde kalır. Antropolojik ve kültürel açıdan örgütlerin kültürel özellikleri, örgütlerin morali, örgütlerin stresi, insanların yeterliliği, iş kazası yapma yatkınlığı, çalışanların yorgunluk dereceleri gibi konular da ölçülebilir olması nedeniyle psikometrik analizlerdir.
Psikometri, insanı ilgilendiren bilim disiplinleri ile yakından alakalıdır. İstatistik ve Matematik ile olduğu kadar Araştırma Yöntem Bilimi ile de ilgilidir. Bazen Antropoloji, Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji ağırlıklı yaklaşımlara sahip olabilir. Psikometri esas olarak bir yaklaşım ve değerlendirme biçimidir. Her bilim dalı kendi amaçları çerçevesinde psikometriden daha fazla yararlanabilir. Psikometrinin sınırları net ve kesin çizgilerle belirlenmemiştir. Ancak biz bu dersimizde psikometriyi dar çerçevede ele alıp işleyeceğiz ve esas olarak (a) bireyin bilgisel özelliğini, (b) yetenek ve becerilerini, ayrıca (c) tutum ve kişiliğini ölçmek ve değerlendirmek için kullanılan bir yaklaşım veya bilim disiplini olarak değerlendireceğiz.

Uygulama Alanları
Psikometrinin işletmelerdeki uygulama alanlarını sık kullanılan alanlar ve nadir kullanılan alanlar olmak üzere iki bölüm halinde inceleyebiliriz:

Sık kullanılan alanlar:
• İşe elaman alımında ve personel seçiminde.
• Hizmet içi eğitim uygulamalarında.
• Yükseltme ve ilerletme uygulamalarında.
• Performans değerlendirmede.
• Yöneticilerin ve profesyonellerin kişilik özelliklerinin tanımlanmasında.
  Nadir Kullanılan alanlar:
• Maaş ve ücret düzeyinin takdir edilmesinde.
• Kişiye özgü maaş ve ücret artış oranının takdir edilmesinde.
• Prim ödemelerinde.
• İş kazalarının önlenmesi için yetenek ve becerilerin ölçülmesinde

Psikometri geniş kapsamlı olarak değerlendirilirse:
• Müşteri memnuniyeti araştırmalarında.
• Personel memnuniyeti araştırmalarında.
• İş analizi ve iş değerlendirmesi uygulamalarında.
• İşletme analizi çalışmalarında.
• Kişilerin tutum ve değerlerinin araştırıldığı çalışmalarda kullanılır.

Psikometrinin kullanılma alanları işletmenin kurumlaşma düzeyine göre değişir. Kurumlaşan işletmeler psikometriyi kurumlaşmayan ve küçük işletmelere göre daha fazla kullanırlar. Psikometriyi kullanım veya bu yaklaşımdan yararlanım derecesi işletmede bu konuda yetişmiş uzman olmasına, işletmenin bu konuda dış danışmanlık alma derecesine ve kurumsal bilinç düzeyine göre değişir.

Kullanılan ölçüm Araçları
Psikometri ölçüme dayandığından öncelikle bu yaklaşımda kullanılan ölçüm araçlarını tanımamız gerekir. Ölçüm araçlarının başlıcaları aşağıdaki gibidir:

Mekanik aletli testler: Gerçek hayatta belirli aletlerle çalışırken gösterilen davranışların minyatürize edilmiş aletlerle ölçümü sistemine dayanır. Örneğin, araba kullanımı olgusu minyatürize edilmiş mekanik aletli bir testle ölçülebilir. Gerçek hayatta araba kullanırken birçok davranışı gösteririz. Direksiyonu çevirir, pedala basar, ışıkları kontrol ederiz. Böylece birden fazla hareketi aynı anda yaparız. Bu hareketlerin minyatürize edilerek laboratuar ortamına alınmasıyla mekanik nitelikli bir aletli test geliştirilmiş olur. Bu tür bir mekanik aletli test hem algılama kapasitesini hem de refleksi birlikte ölçer. İş hayatında kullanılan pek çok aletli test vardır. Bunları daha sonra ileriki derslerimizde göreceğiz.

Kağıt-Kalem Testleri: Zihinsel yetenek ve becerileri ölçmek için kullanılan ölçüm araçlarıdır. Sorular ve cevaplar için geliştirilmiş basılı matbu formlardan ibarettir. Kişi önce soruyu okur ve daha sonra yanıt formuna sorunun cevabını işaretler. Genelde soru formları ve cevap kağıtları ayrı ayarı toplanarak değerlendirmeye alınır.

Elektronik Test Araçları: Aletli testlerin elektrikle çalışan ve bazen içinde elektronik devreler içeren şeklidir. Elektronik devreli, bilgisayarlı, bilgisayarsız olabilir. Örneğin, Polireaksiyograf Testi (Çoklu Tepki Testi), Sinizoid Testi bu gruba örnek olarak gösterilebilir.
Bilgisayarlı Testler: Bilgisayarlı testler üç grupta değerlendirilir: (a) Bilgisayar temelli testler, (b) bilgisayar uyarlı testler, (c) İnternet temelli testler.
Bunlardan bilgisayar temelli testler kağıt kalem ele alınmadan bilgisayar ortamında gerçekleşen testlerdir. Kağıt kalem formunun bilgisayara alınmış olan biçimidir. İkincisi, Bilgisayar Uyarlı Testlerdir. Bu testler özel olarak hazırlanmış bilgisayar yazılımlarıdır. Bu testlerde kişinin zekasına göre sorular sorulur. Öncelikle üçüncü derecedeki zorluk derecesine sahip sorular sorulur. Katılımcı eğer doğru cevap verirse zorluk derecesi artar. Katılımcı doğru cevap veremezse bu kez sorular kolaylaşmaya başlar. Bu tür testler, akıllı programlarla özel matematiksel formüller kullanılarak hazırlanmıştır. Üçüncüsü, İnternet ve çevrimiçi araçlardır. Bunlar da kendi içinde iki bölüme ayrılır. (1) anında sonuç veren testler ve (2) şirketin veri tabanında biriktirilen ve sonuçları daha sonra e-posta ile gönderilen testler. İkinci uygulama daha güvenilirdir ve genellikle bu uygulamalar ücretlidir.

İşletmelerde Psikometrik Uygulamaların Amacı Nedir?
İşletmelerde psikometrik uygulamaların temel amacı daha doğru ve rasyonel kararları vermektir. Psikometrik teknikler uygulanmadığı zaman insanlar nesnellikten uzaklaşabilirler, yanlı ve psikolojik faktörlerin etkisi altında karar verebilirler. Genel uygulama amacını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Kişi-iş uyumunu sağlamak.
• Verimliliği ve etkililiği temin etmek.
• Uygun adamı seçmek.
• Sorunları doğru teşhis etmek ve doğru müdahalede bulunmak.
• Önlemleri zamanında almak.
• İnsanları doğru yöneltmek.
• İşletme kaynaklarını (mali kaynaklar, insan kaynakları, teknolojik kaynaklar) verimli kullanmak.

Psikometri sadece işletmelerde kullanılmamaktadır. Bugüne kadar muhtemelen psikometrik nitelikte birçok test almışızdır. Örneğin; LES sınavları, KPSS sınavları ve ÖSS sınavları temel özelliği itibariyle psikometrik ölçümlerdir. Bu tür bir psikometrik ölçümün amacı belirli bilgi, yetenek ve becerilere sahip olan kişilerin objektif bir şekilde saptanması ve belirli bir sistem dahilinde hak ettiği ilgili kuruma yerleştirilmesidir.

Psikometrik Yöntemlerle Ölçülebilen Özellikler:
Psikometrik yöntemle ölçülen özellikleri başlıca beş alanda sınıflandırıyoruz. Bu beş alan şunlardır:
1. BİLGİ
2. YETENEK
3. BECERİ
4. KİŞİLİK
5. TUTUMLAR

Bilgi: İnsanların iş için başvurdukları alanda veya belirli bir süre çalıştıkları pozisyonda ne kadar bilgiye sahibi oldukları önemlidir. Genelde insanların bilgi hamalı olması istenmez. Önemli olan işe yarayacak ve kullanılacak bilgilerin edinilmiş olmasıdır. İş hayatı insanlardan ayaklı ansiklopedi olmalarını istemez. Bilgi, sorunlara ve problemlerle uyarlanıp çözüm getirdiği veya çözüm sağlayabildiği sürece kıymetlidir. İşteki pozisyona göre bazen yaygın ve genel bilgi önemli olurken, bazen de kristalize olmuş spesifik bilgilere sahip olma prim yapar.

Yetenek: Yetenekler genelde kalıtsaldır. Yetenek potansiyel olarak yapabilme kabiliyetini gösterir. Örneğin sözel yetenek, sayısal yetenek, ikna etme yeteneği, algılama yeteneği, ilişki kurma yeteneği potansiyel olarak pek çok alanda kişinin bazı şeyleri yapabileceği anlamına gelir. Yetenek kavramı beceri kavramı ile çok yakından alakalıdır. Pek çok durumda bir başarımın yetenek mi yoksa beceri mi olduğu konusu tam olarak netleştirilmez. Yetenek hamdır, geneldir, geniştir, kapsamlıdır, spesifik bir beceriyle sınırlandırılamaz. Birçok ilgili beceri bir araya gelerek yeteneği oluşturur. Yeteneğin sergilenmesi veya kanıtlanması için onu ortaya koyacak bazı becerilerin sergilenmesi gerekir. Yetenek genel bir özdür. Bir insan birden çok konuda, sadece belirli bir konuda veya bir grup konuda yetenekli olabilir. Okullarından yeni mezun olmuş gençlerde beceri değil yetenek araştırılır. Öğrenci okulda birçok şeyi öğrenmiştir. Bunların sentezi bir şekilde onun yeteneğine yansımış olmalıdır. Soyut değerlendirme kabiliyeti yetenekle ilgilidir ve yetenek büyük ölçüde akademiktir. Örneğin sözel yetenek, sayısal yetenek, üç boyutlu düzlemsel yetenek fiili becerilere değil bütünüyle zihnin kullanılmasına ve düşünme yetilerine dayanır. Ham, işlenmemiş yetenekler büyük ölçüde doğuştan gelir. Yetenekler eğitimle geliştirilse bile doğuştan gelen güçlü bir öz varlığını her zaman korumaya devam edecektir.

Beceri: Beceri zaman içerisinde deneme yanılma yoluyla, eğitimle, okul veya kurslarla belirli edinimleri kazanmadır. Beceride yapma önemlidir. Örneğin, güzel yazı yazma, güzel konuşma, matematik işlemleri hızlı yapma, hızlı daktilo yazma, insanları hoş karşılama ve onlara iltifat etme, güzel resim çizme, güzel şarkı söyleme becerileri tanımlar. Beceri kavramı ile yatkınlık kavramı bazen aynı anlamda kullanılır. Yatkınlık becerileri sergilemeye eğilimli olmadır. Beceride somut özellikler ağırlıklıdır, gözlenebilir kanıtlar vardır. Beceri alanları sayılamayacak kadar geniştir ve beceride performans vardır. Sonuçlar görülebilir niteliktedir ve ortadır. Başkaca bir şey söylemeye gerek yoktur.

Tutumlar: Tutumlar insanların eğilimlerini yansıtır. Eğilimler davranış biçimiyle ilgili, duygularla ilgili veya düşüncelerle ilgilidir. Pek çok vakada araştırmacılar;

1. insanların ne düşündüklerini merak etmişlerdir.
2. insanların nasıl bir tepki göstereceklerini ve nasıl bir davranış sergileyeceklerini merak etmişlerdir.
3. insanların hangi duygulanım biçiminde olduklarını anlamaya çalışmışlardır.

Psikometride tutumların ölçümü bilgi, yetenek ve beceriye göre daha zayıf ölçüm alanı olarak görülür. Ölçümler birey açısından değil grup ve topluluk açısından daha anlamlıdır. Bununla birlikte çeşitli zamanlarda tutum ölçümleri yapılarak çalışanların özelliklerinin daha yakından tanınmasına çalışılır. Çalışanların çeşitli konulardaki tutumları ölçüme konu olmuştur. Örneğin, çalışanların alkole, sigaraya, yöneticiye, müşteriye, arkadaşlarına, AB’ye, idama karşı tutumları ölçülebilir. Bunların her birine tutum objesi adı verilir. Ölçülebilecek tutum objesi çok çeşitlidir.

Kişilik: Kişilik ölçümü personel seçim kararını vermekten çok diğer seçim bilgilerini destekleyecek bir veri olarak kullanılır. Fakat kişilik testleri sadece personel seçimi amacına yönelik olarak kullanılmaz. Aynı zamanda işletme içinde personelin verimli olacağı alanları saptamak, personelin motivasyonunu sağlamak, personeli yönlendirmek, ilgi alanlarını tanımak, zayıf yönlerini saptamak, eğitim ihtiyacını tespit etmek amacıyla da kullanılabilir. Literatürde pek çok kişilik testi vardır. Önümüzdeki haftalarda bu konunun üzerinde daha ayrıntılı bir şekilde duracağız. Burada kişilikle ilgili bir diğer testten bahsetmemiz uygun olur ki bu test saygınlık testidir. Saygınlık testi kişilik testine benzer, fakat tek bayşına bir kişilik testi olarak değerlendirilemez. Diğer tüm testlerden önce uygulanan bu test ile kişinin işletmede suça meyilli olup olmadığı, hırsızlık yapma eğilimi, saldırganlık eğilimi, uyuşturucu kullanma gibi istenmeyen davranışlara eğilimli olup olmadığı araştırılır. Çağımızda pek çok işletme iş başvurusunda bulunan kişilere öncelikle saygınlık testi uygular. Bu testle kişinin ahlaki davranışları, sicili, alkol ve sigara kullanma durumu anlaşılmaya çalışılır. Önümüzdeki haftalarda bu test hakkında yine ayrıntılı bilgiler üzerinde duracağız.

Psikometrik yöntemle ölçülen özellikler tanımlaması yapılırken biz daha çok bilgi, yetenek ve beceri üzerinde dururuz. Çünkü bu ölçümler çok daha somut, güvenilir ve geçerli sonuçlar vermektedir. Literatürde bilgi, yetenek ve beceri tanımlaması kısaca BYB kısaltması ile anlatılır. Bazı yazarlar ise buna kişilik faktörünü de ilave ederek BYB-K tanımlamasını kullanırlar. Tutum kavramını ayrıca belirli bir kısaltmayla göstermeye gerek yoktur, çünkü bu kavram kişilik boyutunun içinde düşünülmektedir. Biz bu dersimizde genelde BYB kısaltmasını kullanacağız. Bu yaklaşım, kişilik faktörünü dikkate almadığımız anlamına gelmemelidir. Yazarlar anlatım kolaylığı sağlaması açısından genelde üç harfli kısaltmayı tercih etmişlerdir. BYB kısaltmasını içinde gerektiğinde kişilik ve tutum faktörünü de içeren bir terim olarak görüyoruz.